Насипли къысмат

Гь.С.Фёдоров-Гьюсейнов 1937-нчи йылны январ айында тувгъан. Ону яшлыгъы давну алдындагъы авур йыллагъа рас гелген, уьстевюне эртерек анасы гечинген, 1944-нчю йылда буса немис-фашист елевчюлер булангъы къанлы ябушувларда, авур яра тийген атасы юртгъа къайтып, авур яралардан сонг айынмай гечинген. Ата-анасыз къалгъан уьч де къардашны эгечиси Бажив сакълагъан ва тарбиялагъан, уьстевюне Баживню оьзюню де эки авлети болгъан.

Шо йыллар адамны къурсагъы тойгъунча ашама заты етишмейген къыйын заманлар болгъан.

1948-нчи йылда Къарабудагъгент юртну жамиятыны арасында ­Москвадан юртгъа алимлени бир гюбю гелген деген хабар яшмындай тез яйыла.

Группагъа М.В.Ломоносовну атындагъы Москва университетни белгили алими Яков Александрович Фёдоров ёлбашчылыкъ эте болгъан. Къысмат буюруп болгъандыр, Я.А.Фёдоров къуллугъу болуп ерли почтагъа баргъанда, онда ишлейген Акай Гьюсейнов булан таныш болгъан. Акай гьюрметли къонакъны оьзлени уьюне къонакълыкъгъа чакъыргъан.

Шо заман оьзюне 10 йыл болагъан Акайны гиччи иниси Гьажи Яков Александрович булан таныш болгъан.

Я.А.Фёдоров – белгили этнограф. Ол Къарабудагъгентге юртну тарихин, мунда яшайгъанланы адатларын, мердешлерин ахтарма гелген ва шо муратгъа гёре юртну хыйлы эсли тамазалары булан къатнашгъан ва ёлукъгъан, юртну тарихин ахтаргъан.

Яков Александрович юртлулар булан ахтарыв ишлер юрюте туруп, ёлукъма барагъанда, шо вакъти аз буса да русча билеген Гьажини тилмач гьисапда алып бара болгъан. Шо замандан тутуп, белгили алим Яков Александрович Гьажи охума, бары затны билме сюеген, айтгъан затны дестине эсде сакълайгъан яш экенин эс этген. Москвагъа гетегенде, ол Къарабудагъгентге къайтып гележегин англатгъан.

1949-нчу йылда Яков Александрович Къарабудагъгентге бирдагъы керен гелген.

Шо вакъти ону булан уьлкеге аты айтылгъан алимлер: археолог К.Ф.Смирнов, этно­граф Г.А.Сергеева, антрополог Н.Н.Миклашевская – болгъан.

Москвадан гелген экспедиция Къарабудагъгент юртну айланасындагъы археология, этнография эсделиклени (памятниклени) ахтарывда кёп иш оьтгергенлер.

Москвалы къонакълар Къарабудагъгентге этген 2-нчи экспедициясында Я.А.Фёдоров Гьюсейновланы ожагъында токътагъан. Шоллукъда, ону бу агьлю булангъы аралыгъы дагъыдан-дагъы сыкълашгъан, олар булан бютюнлей гьаллашгъан. Шо вакъти Яков Александровични оюна Гьажини оьзю булан алып гетме, охутма, тарбия берме яхшы эди деген пикир гелме ярай, шо бир вакътини ичинде агьлюге кёмек де болур эди деп ойлашгъандыр.

1950-нчи йылда, Къарабудагъгентге оьзюню иш сапары булан 3-нчю керен гелген вакътисинде, Яков Александрович Гьюсейновланы тухумуну уллусуна оьзюню башына гелген ойланы, яхшы хыялларын англатгъан. Кёп ойлашгъан ва бары затны оьлчеген, гьисапгъа алгъан сонг, тухумну башчысы оьзлени разилигин билдиргенлер.

Гьажи Гьюсейнов яшлайын уьлкебизни тахшагьарына гете. Москвада школада охуй, онда орта билим ала.

Школаны тамамлагъан сонг, Гьажи Гьюсейнов Магьачкъалагъа гелип, ДГУ-ну тарих бёлюгюне охума тюше. Бир курсну битген сонг, Ломоносовну атындагъы МГУ-ну тарих бёлюгюне охума чыгъа. Шо вакътиге оьзюню авлети болмагъан Я.А.Фёдоров Гьюсейновланы тухумуну разилиги булан Гьажини ­оьзюгер улан этип ала, гьакъыкъатда, Гьажи Сайитович Фёдоров-Гьюсейнов деген фамилияны ала.

Ата-баланы арасындагъы ругь аралыкълар шонча да таза болгъан чы, Гьажи уьйленип, оьзюню авлети болгъанда, къызына Яков Александровични анасыны атын Аннаханум деп къоя. Уланына буса Яковну атасыны гьюрметине Аскендер деп къоя.

Гьажи Сайитовични торуну тувгъанда буса оьзюню сакълагъан, ­оьсдюрген, терен билимлеге ес болма болушлукъ этген, сакълагъан атасыны гьюрметине Якъуп деп къойгъан.

Заманлар гетген, Гь.С.Фёдоров-Гьюсейнов оьр охув ожакъны тамамлагъан, кандидат, сонг доктор диссертациясын якълагъан. Къумукъ миллетни, савлай Дагъыстан халкъларыны арасында уллу тарих алим, кёп йылланы узагъында Дагъыстан Пачалыкъ университетни профессору гьисапда оьсюп гелеген яш наслугъа терен билимлер берген.

Гьажи Сайитович кёп-кёп илму ишлени автору, шону ичинде «Ранние тюрки на Северном Кавказе», «История происхождения кумыков», «История Карабудахкента» ва оьзгелери.

Гьажи Сайитович Фёдоров-Гьюсейновну оьтген яшавуна «Насипли къысмат» деп тюгюл нечик айтарсан? Балики, шо заманларда москвалы алимлер Къарабудагъгентге гелмеген, къардашы Акай булан почтада ёлукъмагъан, Акай къонакъны оьз­лени уьюне алып бармагъан болгъан эди буса, яш Гьажини сонггъу къысматы нечик болажагъын бирев де айтма болмас эди.