Маъналы лакъыр болду

Генгешни сиптечиси, амалгъа гелтиривчюсю район газетни баш редактору Асадулла Гьажиев оьзю эди. Ана тилге багъышланып оьтгерилген чарагъа районну билим берив управлениесини ана тилни хас методисти Ажей Мамаева, филология илмуланы кандидаты, ДР-ни илму Академиясыны илму къуллукъчусу Агъарагьим Солтанмуратов, Алимпаша Салаватовну атындагъы къумукъ театрны артисти, РФ-ни ат къазангъан артисти Байсолтан Осаев, къумукъланы «Ёлдаш» деген республика газетини баш редактору, ДР-ни маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Гебек Къонакъбиев, къумукъ театрны баш администратору, ДР-ни маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Юсуп Гьажиев, муаллим, яшёрюмлени ат къазангъан насигьатчысы Умсалимат Бутаева, кёп йыллар оьр къуллукъларда ишлеп гелген, ана тилибизни къысматына жаны авруйгъан, къарабудагъгентли Агьмат Гьажиев, район газетни баш редакторуну орунбасары, шаир Багьавутдин Самадов, район газетни жаваплы секретары Нюрсагьадат Изамутдинова ёлдашлар ортакъчылыгъын болдурдулар.

Чараны гиришив сёз булан Асадулла Гьажиев ачды ва юрютдю. Ол оьзюню къысгъаракъ сёйлевюнде ана тилибизни буссагьатгъы гьалына байлавлу оьзюню пикирин айтды, районну школаларында ана тилибизни сакъламакъ, яшланы ана тилибизни уьйренивге, терен билимлер алывгъа охувчуланы гьислерин уятмакъ учун этилеген ишлени анализ этип, ана тилибизни оьлме-сёнме къоймай сакълавда ата-аналаны жавапчылыгъы гьакъда айтды.

Ана тилибизни къысматына жаны авруйгъан оьзлер ишлейген ерлерде, оьзлер болагъан кюйде тилибизни тазалыгъын, инчелигин, зорлугъун сакълама къошумун этеген, чола табып, бугюн бизин булан ана тилге байлавлу пикру алышдырма гелген оьр къонакълагъа баракалласын билдирди.

Чараны юрютювчю Асадулла Гьажиев районубузда ана тилни сакъламакъ, яшлагъа ана тилден мукъаятлы билим бермек муратда школаларда юрюлеген ишлени гьакъында маълумат берме Ажей Мамаевагъа сёз берди. Ол оьзюню сёйлевюнде районну школаларында ана тилден ва адабиятдан дарс береген муаллимлерибиз оьзлени къолундан гелеген бары да гьаракатны этегенин эсгерди. “Тек, йылдан-йыл школаларда ана тилге берилеген сагьатлар къысгъартыла. Башлапгъы класларда ана тилге эки сагьат гёрсетиле, 10-11-нчи класларда – бир сагьат. Шо болжалны ичинде яшгъа бютюн якъдан терен билимлер берме, яшланы арасында ана тилге сюювюн уятма, инчелигин сездирме къыйын. Шогъар да къарамайлы, бизин ана тилден дарс береген муаллимлерибиз охутгъан, билим берген яшлар ана тилден ­оьтгерилеген гьар тюрлю чараларда актив кюйде ортакъчылыкъ этелер ва гёрмекли ерлени къазанып гелелер. Шо гьакъда район газетни бетлеринде язылып чыгъа. Районну школаларында ана тилге яшланы иштагьын гётермек учун оланы арасында «Инг яхшы муаллим” деген конкурслар ва оьзге чаралар оьтгериле. Тек, ана тилден дарс береген муаллимлер китапланы, оьзге пособиелени къытлыгъын, етишмейгенин сезелер. Лап аслусу, иш этипму, негер буса да школаларда ана тилге гёрсетилеген сагьатлар йылдан-йыл къысгъартылагъаны охувчулар булангъы ишибизге таъсир этмей къоймай”,- деди Ажей Мамаева.

Сёз берилген Агъарагьим Солтанмуратов, гётерилеген масъалалагъа байлавлу оьзюню пикирин айтгъынча, Къарабудагъгент район огъар ят тюгюл экенин, ол, оьр охув ожакъны охуп битдиргенде, эки йыл Дёргели юртда ишлегенин, районда ону таныш-билиш, къурдаш-ёлдашлары барын, олар булан аралыкълар уьзмейгенин эсгерди. Агъарагьим Магьамматович бизин районну гьакъында айта туруп, булай деди:

Республикабызны оьзге къумукъ районлары да Къарабудагъгент район йимик ана тилни къысматын, гележегини гьайын эте болгъан буса, ана тилибизден парахат болма, гележеги баргъа инанма ярар эди. ДГУ-да охуйгъан студентлени 80 проценти Къарабудагъгент райондан экенин эсгерсек де кёп зат англашыла.

Тил масъалагъа гёчейим.

Къайсы миллет учун да тил масъаласындан уллу, агьамиятлы болуп дагъы гьеч башгъа масъала ёкъдур. Гьалиден юз йыллар алда белгили алимибиз, язывчубуз Абусупиян Акаев оьзюню «Тил масъаласы» деген макъаласында: «Тил масъаласы – жан берип жан алагъан уллу бир масъала»,- деп язгъаны да негьакъ тюгюлдюр. Тилни агьамиятлылыгъын яхшы англайгъан бизин айтылгъан тезги алимлерибиз, язывчуларыбыз тилни миллет учунгъу агьамиятлылыгъын яхшы англай болгъанлар. Тек, биз, шоланы нас­лулары, тилибизге салкъын-сувукъ янашабыз, тилибизни тамурлары теренде экенин унута барабыз.

Гьали янгы технология къураллар, интернет гюн сайын гюч алагъан, адамланы яшавуна гире барагъан девюрде къумукълар йимик санавгъа аз миллетлени тилине къоркъунчлукъ тувулуна. Шогъар бизин, уллуланы, яшланы ата-аналарыны да кёп хантавлугъу бар. Гьали шагьарларда яшайгъан ата-аналаны яшлары тюгюл, юрт ерлерде яшайгъан ожакъланы яшлары да уьйлеринде орусча сёйлейлер. Шоланы уллулар гёрмейми, гёре. Авлетине ана тилни сингдиривде, огъар бакъгъан якъда сююв гьислени уятывда гьар ананы ролю, уллу жавапчылыгъы бар. Гьали аналар не эте, яшы ожакъда оьз­ге ишлени этме къойсун деп эмчек ичеген яшны къолуна телефон берип яда телевизоргъа башын буруп, гьар тюрлю оюнлар сала. Шо – яшны тарбиялавда хата. Шолай тарбиялангъан яш биринчилей анагъа лап сыйлы «ана» деген сёзню айтмай, экрандан таба тыш тиллерде айтылагъан сёзню айтма къарай, шогъар да гючю чатмай къала.

Абдурагьим Солтанмуратов, тил гьакъда сёзюн узата туруп, тилибизни бай тарихини къыйынлы бугюнгю гьалы гьакъда булай пикир алышдырды.

Гертилей де, бир тайпалар ёкъ затында байракъгъа чанчып, оькюрюп, къувун салып айланагъанда, биз, къумукълар, 250-300 миллионлукъ тюрк халкъны дюньясы булангъы байлавлугъубуздан да тийишли даражада пайдаланма, оьзюбюзню гёрсетме болмай турагъыныбызны эсгерди.

Оьзюню сёйлевюнде Агъарагьим Солтанмуратов къумукъ тилни бай тарихи гьакъда да айрыча айтды. Гертиден де, къумукъ тил тарихде янгыз бизин халкъны тюгюл, оьзге дагъыстанлы халкъланы арасында да, гьатта олардан да оьтюп, савлай темиркъазыкъ кавказлы халкъланы арасында да миллетара тил болуп гелген. Атлары сав дюньягъа малим болгъан орус язывчулар М.Ю.Лермонтов, А.А.Бестужев-Марлинский, Л.Н.Толстой ва оьзгелери къумукъ тилни гьакъында айтгъан сёзлери, ана тилибизни тарихде тутгъан ерин, о кютюп гелген ролюн ачыкъ кюйде гёрсетип гелгенин далиллер булан толумлашдырып сёйледи.

А.Солтанмуратов ана тилде милли школалар учун чыгъарылагъан китапланы къысматы гьакъда да юреги авуртуп, китапланы басмадан башгъа тиллени вакиллери чыгъарагъаны, бу ишни далапчылыкъ яны барны да яшырмады.

Чарада сёз берилген къумукъ театрны артисти Байсолтан Осаев театрда ишлемек учун охума сюеген яш наслу ёкълугъу, яш артистлер, ишден ансат вакътиде бир-бири булан орусча къатналашагъанына, бир-бирде къарсалап алагъанын да яшырмады.

Къумукъ тилни къысматы гьакъда айта туруп, «Ёлдаш» газетни баш редактору Гебек Къонакъбиев оьзюню ювукъларыны авлетлери булан ана тилге байлавлу болгъан бир агьвалатны мисалгъа гелтирип сёйледи:

-Мени шагьарда турагъан бир ювугъумну авлети яйлыкъ каникулланы вакътисинде бир айгъа уллу ата-анасына юртгъа къонакълай бара. Яш уллулар булан орусча сёйлей. Уллата бу ишни арив гермей, торунун къумукъча сёйлеме уьйретирмен деп ойлаша. Яшны гьар тюрлю соравларына уллата къумукъча жавап къайтара. Гьасиликалам, ай бите, уллата яшны къумукъча сёйлеме уьйретгенми, билмейбиз, тек яш шагьаргъа къайтып баргъанда анасына: “Анам-анам уллатамны бизге бир ай шагьаргъа турма гелтирейик, ол чу орусча бир сёз де айтма болмай”,- дегенде анасы: “Балам ол юртда 40 йылдан да къолай орус тилден муаллим болуп ишлеген, ол орусча билмей тюгюл, сени ана тилингде сёйлеме уьйретме сюйген”,- деген. Гебек Къонакъбиев бизин ана тилибизге немкъорай янашагъаныбызны исбатлайгъан дагъы да кёп мисалланы гелтирип сёйледи.

Чарада ана тилни айланасында тувулунгъан буссагьатгъы гьалына сынавлу муаллим Умсалимат Бутаева яшланы ата-аналарыны, уллуланы да хатасы барны эсгерди. Гьали аналар авлетлерине гьайлегинде къакъакъ йырланы йырламай телевизоргъа бойнун да бакъдырып, авзуна соска да салып, оьзге къуллукъларын этелер. Шо тюз тюгюл. Ана авлетине къакъакъ йырлар айт­ма, бавруна басып ананы исивюн, ана тилибизге сюювюн уятмакъны гьайын этме тарыкъ. Ана тилни масъаласын школалагъа салып, ата-ана ягъада турма ярамайгъанны айтды.

Чарада сёйлеген Агьмат Гьажиев: “Мен школада къумукъча охумагъанман. Шо саялы къумукъ бусам да къумукъ тилни толу кюйде билемен деп айтма болмайман. Амма миллетибизни, ана тилибизни къысматына жаным авруй, болагъан кюйде тазалыгъын сакълама оьзюмден болагъан кёмекни, абурну этгенмен. Буссагьатгъы девюрде ана тилни сёнме къоймайгъанлар кимлердир? Школаларда ана тилден дарс береген муаллимлер, Къумукъ театрыбыз, республика ва район газетлени, журналланы къуллукъчулары ва бир нече идараланы вакиллери аслам къошум этме бола.

Къарабудагъгент юртну жамиятыны ва мени атымдан миллетибизни, ана тилини гележек къысматыны гьайын эте туруп бугюнгю чарада ортакъчылыкъ этгенигиз саялы сизге баракалла”,- деди Агьмат Гьажиев.