Исследовательская работа на тему: "Свадьба"

Мурады:

Гьалиги наслуну аслу борчу:Ата-бабалардан къалгъан адатланы сакъламакъ ва шоланы тюз юрютмек.

Ахтарывну масъалалары:

-Тойну гьакъында маълуматлар жыймакъ.

-Тойну гьакъындан жыйылгъан маълуматланы уьстюнде ишлемек.

-Оз халкъыбызны адат къылыгъын, мердешлерин сакълавда оьз кьошумубузну этмек.

Практическая значимость:

Шу мени ахтарыв ишимни бизге де, бизден сонгулагъа да, гележек наслугъа да, адабият дарсларда, класда тышда охув дарсларда да къолланмагъа ихтияры бар.

Аслу бёлюгю:

Къумукъ къыз — улан уьйленив тойну адатлары кёп. Оланы бузмай, халкъны рази этип, тойну оьтгермеге оьтесиз къыйын. Мунда бары да зат намусгъа, ягьгъа, ёлну ёрукъну билегенликге байлавлу. Оланы яхшы билмек учун, яшавда сынав болмаса бажарылмай.

Кавказда, Дагъыстанда яшайгъан къалгъан халкъларда йимик къумукъларда да гьар юртну тойларыны аз буса да башгъалыгъы бар. Гьар ерни оьзюгер хас къылыгъы, хасият, къайдасы. Кёбюсю гезиклер тилеп, разилешип той этилинген. Амма оьзгелерде йимик тилеп бермесе, къызны къачырып, башгъа ерге яшырып, эки якъда разилешивлер юрюлюп, сонг той этегенлер де ёлукъгъан. Тек аслу гьалда уьйленив адатлар эки де якъны разилиги булан оьтгерилген. Къыз берив, гелин алывда атасыны сёзю оьр даражада болгъан. Къумукълардан къызланы кёп яшлай 15-16 йыллыкъ чагъында, бир-бир гезиклер, гьатта 13 йыл чагъында бере болгъан.

Къыз-уланны уьйлендирмек учун ата-ананы алданокъ гьазирлик гёрювю юрюле болгъан. Къызы бар къатын берне жыя, уланы бар къалын жыя гелген. Уьйленме чагъы етишгенде, уланны ювукъ къардашлары арагъа салып къыз ойлаша .Къызны айырагъанда тухум-тайпасы къарай. Оланы агьлюсюне халкъ арада абуруна тергев бериле болгъан бир къызгъа токъташагъанда къавумда абурлу адам тилеме бара. Бир баргъандокъ сёз берилип йиберилмей. Эргиши баргъан буса атасы булан сёйлей, къатынгиши баргъан буса анасы булан сёйлей. Арагъа салып ойлашалар. Эгер оьзлер рази буса оьзлерден уллулагъа да сорала.

Гьали сав той гелинни алдына чыгъа къомузу-харсы, шагьы-гиев негери булан. Тойну абуру адамы той тепсини алып чыкъа, халкъны алды булан. Тепсиде эт, экмек, татлиликлер,гьаракъы хынжал. Сен гел,сен гел болуп гете . Абатланы о якъ,бу якъ ювукълаша. Бираз мезгил къалгъанда баш къуданы сюйреп бу якъгъа алма айлана, гюч сынай, гетерип ала, къол-алалар, саламлаша, сындырыпаш хаба, аякълар гетере, къутлайлар. дамларына тилев баргъанны арив геребиз деп бильдире. Эки де якъ разилешсе,разили каш ашай,экмек сындыра.Шо заман болгъунча гелечи ашама ярамай болгъан.Шондан сонг къызгъа"белги"берип ону ат эте.Къол алып разилешип,шо гече къалым да санала.Къалымны къатынлар санай.Эгер къыз,улан бирин-бири танымай буса олар ювукъ адамны булкъасында,тоюнда герюне блгъан. Улангъа къызныгерме гелме де ихтияр бериле болгъан,къызардашы,гелинлери булан бирче.Гиевню гелинни улан къардашы герме ярамай.Ат этген гюнден башлап къызны да,уланны даянындан бирев-биревге

абур,гьюрмет этилине гелген.

Эгер той болмай узакъ къала буса,уланны тайпасындан бирев гелип къызгъа ихтияр бере болгъан къыргъа чыкъма,савгъат да берип,савбол этип.Ат этилген гюнден тутуп халкъгъа аян бола. Той болгъунча заман къызгъа байрамларда савгъатлар йибериле,тойларда акъчалар урула. Ораза байрамда къоз гьалива тепси булан геле,къурбан байрамда буса мал йибермек борч болгъан. Эки де агьлю тыгъыс дослукъ юрюте,бир-бири булан гьакълашана. Шулай разилешивлерден сонг къызны гелешме гюн белгилене. Эки де якъ сейлешип къалым да "гебин гьакъ" акъча,тюрлю-тюрлю башдан аякъгъа опуракълар да бола."Къыз гелешегенде чакъыра"деп ювукъ къардашларын жыя.Гелешегенлер геле,къалым орталыкъгъа салына,бир-бирлетип герсетелер.Опуракълар,акъча алтынлардан къайры да,шекер,ирк,къоз гьалива ящик,кампет ящик гелтире.Гелешме гелгенлени сыйлы ашлар ашатып"энлер"де тагъып йибере.Мал алып гелген яш да бола болгъан.Хали-халча,ятыв-ябыв,стол-шанжал салма герекли болгъан.Алдын ерли Къарабудагьгентде улан къардашы бар къыз эрге барагъанда кровать,стол-шанжал,сибиртки алып барма эрши герюне болгъан.Тек бир-бир гючю етегенлер буса малдан къайрыда,гьайван-мал да савбол этип,мюлк де берегенлер болгъан.(варис пай деп).Шо гече тойну гюню де белгилене болгъан.Шо гечеден сонг гелешинген къыз халкъгъа герюнмей болгъан.Эгер той узакълана буса,гелип ихтияр бериле болгъан.

Гелинден алда къудалар уьйге гире,столда олтура.Гелинни арбадан гьакъ берип тюшюре,арба баш тутгъангъа хынжал бериле.Гелинни гетерип уьйге алып бара,гиргинче уьстюне ун,шекер,кампет,увакъ акъчалар себелей .Уьйню посагъасында гелинни юмуругъун ачып эшикни энегесине салып урма герек.Гелинни элтип бюркенчикге олтурта.Къудакъызлар алдын алып эретуралар.Къудалагъа жалатлар къуллукъ эте.Оланы жаны не сюйсе шо кютюлме борчлу.Къудалар заказ бере ,тойну есилери бере.Ювукъ адамлары гелип бек къужурлу йыбавлар эте.Къудалагъа,къудагъызлагъа,гелинге,ону ата-анасына,гиевге багъышлангъан сарынлар айтыла. Атларын да эсгерип,масгъара сарынларда айтыла:

Хошгелдигиз къудалар

Гелгенсиз бизин учун

Оьл десегиз оьлербиз

Бу гече сизин учун.

Ел ягъада къудалар

Елдан ариге явсун

Гелин гирген абзаргъа

Энниден сонг нюр явсун.

Алтын шынжыры булан,

Гьалпама минген терекге

Экиде къолунг толсун

Къуш къонмас тегенекге

Терге яйылгъан хали

Чачагъы алтын болсун

Бизге гелген бу гелин

Мекенли къатын болсун

Хошгелдигиз къудалар

Къошулуп къудагъызлар

Бу гече шавла берсин

Кёкдеги марс юлдузлар

Истаканыгъыз толсун

Шишагъыз ярты болсун

Мен де гете тураман

Гечегиз яхшы болсун.

Гелгенлени арасында, «баш къуда», «баш къудакъыз», «абай къатын» бола болгъан. Баш къуда гелин алып геле,шу уьйдегилеге этилеген абургъа,сыйгъа жаваплы адам. Эгер баш къуда рази болмаса, уланны янындан кепине тиердей иш болса ону гелинни алып гетме де ихтияры болгъан. Шондан сонг «абай къатын».

Аш уьйге чыгъарып гелинни къайын — анасына тапшурмайлы жаваплы баш къудагъыз, бир нече керен жалатлар баш къудадан тилеп, къудагъызланы бийиме чыгъарагъанда биринчилей сюйдюм таякъны алып чыгъа. Сюйдюм таякъ лап да ювукъ улангъа бериле.Сонг гезиклетип бийий.Ахырда да ювукъ улангъа къала. Къыз уланны абзарына гиргенче эки де якъдан вакиллер йиберилип гелин къыйыла.

Къудалар ата- анасын да чакъырып,татли ашларында ашап чыгъалар, разилигин де билдирип. Олагъа абур этилип,бийите,ёлгъа салалар.Къудалар гетген сонг гелинни янына анасы,уллу- анасы ювукъ къардаш къатынлар геле.Анасы бетин ачып къуйрукъ ва бал кажин тапшура савбол да этип, бетин ача.Сонг къалгъанлар да савгъатлар,акъча бере.Сонг гелинни бийиме чыгъаралар.Гелин булан гиевнегерлер, ДОС-къардашлары бийий,акъча себелей. Тюшген акъчаны къызны анасына тапшура.

Гече ортада гелини эшик алдына 2-3 къурдашы да булан гиев геле. Олагъа уьйден булан тапшуралар, чечеген ёмакълар айтыла. Чечмесе гирме къоймай болгъан. Гиев болмаса, ёлдашларын кёмекге чакъырып сорай. Гиев салып чыкъгъан сонг, абай къатын явлукъ булан тойда бийий болгъан. Сонг буса уланны ва къызны анасына гёрсетмеге герек болгъан. Гиев стол къурула. Абзарда той токътала. Уллулар ял алма аталар. Артындагъы гюн къудагъызлар уьй — эшикни жыя. Гелинни уьйлерин онгара. Янгыдан тюшден сонг той башлана. Артындагъы гюн къызны ата-анасы гиевню чакъыра.

Гиевнегерлер къызны къызны уьюнден не сюйсе урлап ала болгъан. Ахшам къайынлар чакъырыла. Къызны адамлары къайын болуп геле. Алда гелген къайынлар къызгъа савгъатлар алып геле болъан. Эренлер, къатынлар башгъа олтура. Булагъа абур — сый, аш — сув, йыбав этиле. Олагъа этген абургъа гере багьалай янгы къайынланы. Ашап битген сонг, къайын къатынлар гелинни аш уьйге чыгъар, тюшюрюп къайынанагъа тапшура. Уьйге башлап гьюрметли къатын гелин тепсини де гётерип геле. Онда татлиликлер, сонг тююн берне булан, бир къудагъыз бал кажинни гелтире. Уьйдегилеге намазлыкъ, явлукъ, капотлукъ, башгъалагъа да оьзлер этген абургъа гере къайтарышы булан таныш эте. Масгъарагъа салып, сюнкюм, элегим, керюгюм, къазаным сагъадыр гелиним дей. Шону булан гелинге ашны — сувну тапшура. Тойдан сонг гелин бир ай, къыркъ гюн къыргъа чыкъмай болгъан. Сонг гелинни анасы чакъырып, уланны адамлары алып баралар. Уллу абурларда этип къатынлар да гете, гелин атасыны уьюнде гече къала. Эртен эсли къатын гелин алып гетип, уьюнден акъчалыгъын да алып сувгъа алып бара. Геливюнде яшлагъа, уллулагъа кампетлер уьлеше гелме герек болгъан. Шо гюнден башлап гелинге къыргъа чыкъма ихтияр бериле болгъан. Сонг гезик булан уланы ювукъ къардашлары гелини оьзлеге чакъыра. Гелин оьзюню адамлары да булан, савгъат да алып бара.Шолайлыкъда янгы къошулгъан гелин булан ювукъдан таныш бола.Шулай адамланы кютюп бологъанына гёре, этеген намусуна, тухум — тайпагъа,

Гьар авулну оьзюню, тойлар этеген адатлары бола.

Болагъан тойлар биринден бири арив, шат бола. Той деген де,

о янгыз жагьиллени уьйленеген къутлайгъан ер тюгюль о дагъы да кюлкюню сандыракъны ,бийивлени , доммайланы ери де дюр .

Тойда кюлемеге кёп тюрлю затлар бола. Той лап да адамны яшавунда тарыкълы затдыр. Кёбюсю тайлар гюзде этим болгъан .Гьали болгъунча тойлар сонгугюн, къаттыгюн, итнигюнлерде этиле болгъан.

Тойгъа адамлар жумагюнден берли онгарыла, ай гьайван бармы, мал бармы соялар.Жагьил къызлар,уланлар тойгъа онгарылалар.Сонгурюн той башлана. Алдынгъы заман да тойлар теп булан , аргъан булан этиле болгъан . Къызлар арив къабалайлар да гийип сюйдюм таякъ булан сарынлар айта болгъан .

Сонгугюн кёбюсю узбек пиляв булан тишлик этиле . Сонгугюн къызны ягъындан къуда къызлар палтар тизме гелелер .

Оланы арив къаршылай . Олар ашап , йыбанып ва гелинни уьюн тизип гьарбир затдан толтуруп гетелер .

Алдынгъы заманда гелинни пайтон булан алма бара болгъан. Къызлар , къатынлар къабалайлар гийип ёл булан той эте туруп гелин алма бара ва гелин алып гелгенде гьар очарда тюшюрюп гелинип гёрсете болгъан . Тюрлю ашлардан толгъан къудаланы столлары . Гелген къудалагъа уллу къатынлар яхшы кюёде йыбав бере, бирлери доммайлар болуп гийине.

Алда гелинни аш уьйге итни гюн тюшюре болгъан.Къайынлар да гелип тепсини гьар тюрлю ашлар булан безендире.Бир — бир тойларында гелинин бийийген ерге хали яя.

Алдынг тойларда гелип арив капот гие болгъан.Алда гелинлени чубулдурукъну ичине гийире ва чубулдурукъну бир ай тайдырма ярамай болгъан.Кёбюсю тойланы гюзде эте болгъан ,неге язда адамланы чачывлары бола ,емишлер бише . Столларда емишлереден тола .Къайсы тойда арив , къужурлу ,шат ,сююнч , къуванч булан оьтгериле. Алдынгы тойлар да , гьалиги тойларда магъа башгъа тюгюл , мен алдынгъы ва гьалиги тойланы бек ушатаман .

Бизин юртда той (гелин алыв) уьч гюн юрюле болгъан. Хамис гюн яда жумагюн чакъырывлар айлана. Чакъырывланы да оьзюне хас аламаты бар. Чакъырыв айланагъан уьч гиши болгъан: эсли къатын, жагьил къыз, 12-13 йыллыкъ уланъяш. Уланъяш къабакъны ачып: «Паланча», — деп къычыра. Уьй есси чыкъгъанда, къатын: “Палан адам уланына къатын ала яда къызын эрге бере сизин чакъыра» — дей. Уьй еси: «Яхшы сагьаты къаршы болсун. Узагъындан болсун. Тюзелип онгуп къалсын, арты сагъа ярашсын», дей, артда токътагъан къызгъа «Савболугъуз» — деп чакъырывлар елун узата. «Хамурлар салагъангъа» деп, тойда бийимек, тойну юрютмек учун гиевню къурдашларын улан айры чакъыра. «Гиевнегер болма чакъыра» — деп.

Чакъырылмагъан жагьиллер тойда ортакъчыллыкъ этмей, ареклерден, гьалкъы башлардан къарай болгъан. Той болагъан гюнлер къыз да, улан дпа атасыны уьюнден тайып ювукъ къардашларыны уьюне «къыз тюше, гиев тюше». Тойну биринчи гюнюнде тувра къардашлары (тувралар) эртен тез гелип, хамурлар баса, керюклер ягъа, къазанлар аса. Гьар затны кютеген адам алданокъ белгилене. Уьйлеге къуллукъ этегенлер, ашама гийирегенлер, уллагъа къарайгъанлар аш-сув этегенлер оьзлени ерлерин алып токътайлар. Бырынгъы замандан берли бизин халкъны ашларын макътама гелген. Башлапгъы гюн тепсилерде таймай баллар, ичинде къакъ кюрегеси булан, исси экмеклер, бишлакъ булан тура болгъан. Сонг тюшге таба бише эт булан къувурма, оьпге бавур тишлик.Палтар тизегенлер гелегенге этилине пилав, долма, чуду (бишлакъ, къарин, къабакъ). Пилавну уьстюнде де къуругъхан конан, корага салынып, эт салынып бериле болгъан. Пилавлар уллу тепсилеге бир нече адамгъа бирче салына эди. Компотну орнуна алда корага сувлар салына болгъан. Тюшден сонг той согъула. Тойну уланны къызардашы, эгечиси, яда уллусуну гелини башлай. Сонг ДОС-къардаш бийий. Орталыкъда экев тюгюл бийимей болгъан. Улан барып къызгъа

сюйдюм таякъ узата, къыз бийиме чыгъа. Тойну есилери сарынлар сарнай, бир-бирде улан къыз эришип сарынлар айта.

Улан. Сюйдюм таякъ, сюй таякъ

Бииивлер токъталып, эренлер хор гетере, уллулар жагьиллер уьирете,

шоллукъда тарбиялай болгъан.

Ахшамгъа таба гелин алма бара. Савлай тойну ортакъчылары къомузу-харсы булан.Алдында шагьлар, уллу эренлер артда уллу къатынлар къол яйып бийий туруп бара жагьил адамлар сарыны,йыры булан, къатынлар гьалай эте.

Анвар къочгъарларын

Бир-бир этип къакълагъан

Али инг арив къызын

Бизин учун сакълагьан.

Гьа-лай ва гьалай.

Очакъ очакъ тюгюлмю

Темир очакъ тюгюлмю

Сюйген къызын алмагъа

Юсюп къоччакъ тюгюлмю.

Гьа-лай ва гьалай

Мурадыбызгъа етип

Этдик аллагьгъа шюкюр

Болур болмас дейгенлер

Гьали болсунлар мюкюр

Гьа-лай ва гьалай

Очарларда токътап,той этелер.Бийийлер,халкъ къарай. Дагъы да той йыбаву булан бара.Эренлер бири башын айтып, къалгъанлар гетерип йыр айта.Айрокъта «Ананайлар», «Алмалы бавлар».Шулайлыкъда геленни ата-анасыны абзарыны етише.Йырлай той эте.Гелин алма барагъан айры адамлар алданокъ белгиленген,энлер тагъылгъан.Той уланны уьюне къайта.Гелин алма барагъанлар буса къыз тюшген ерге бара. Гелинни алып,гелин арбагъа миндирип онда абай къатын,гелинни алма гелген бирев,арба баш тутгъан яш мине.Аз да гетмейли къувун геле: «Гелин геле!Гелин геле»- деп.Гелин арба орамны башында токътай Мунда етишгенче гелинни алдын.

адамларына тилев баргъанны арив геребиз деп бильдире. Эки де якъ разилешсе,разили каш ашай,экмек сындыра.Шо заман болгъунча гелечи ашама ярамай болгъан.Шондан сонг къызгъа"белги"берип ону ат эте.Къол алып разилешип,шо гече къалым да санала.Къалымны къатынлар санай.Эгер къыз,улан бирин-бири танымай буса олар ювукъ адамны булкъасында,тоюнда герюне блгъан. Улангъа къызныгерме гелме де ихтияр бериле болгъан,къызардашы,гелинлери булан бирче.Гиевню гелинни улан къардашы герме ярамай.Ат этген гюнден башлап къызны да,уланны даянындан бирев-биревге

абур,гьюрмет этилине гелген.

Эгер той болмай узакъ къала буса,уланны тайпасындан бирев гелип къызгъа ихтияр бере болгъан къыргъа чыкъма,савгъат да берип,савбол этип.Ат этилген гюнден тутуп халкъгъа аян бола. Той болгъунча заман къызгъа байрамларда савгъатлар йибериле,тойларда акъчалар урула. Ораза байрамда къоз гьалива тепси булан геле,къурбан байрамда буса мал йибермек борч болгъан. Эки де агьлю тыгъыс дослукъ юрюте,бир-бири булан гьакълашана. Шулай разилешивлерден сонг къызны гелешме гюн белгилене. Эки де якъ сейлешип къалым да "гебин гьакъ" акъча,тюрлю-тюрлю башдан аякъгъа опуракълар да бола."Къыз гелешегенде чакъыра"деп ювукъ къардашларын жыя.Гелешегенлер геле,къалым орталыкъгъа салына,бир-бирлетип герсетелер.Опуракълар,акъча алтынлардан къайры да,шекер,ирк,къоз гьалива ящик,кампет ящик гелтире.Гелешме гелгенлени сыйлы ашлар ашатып"энлер"де тагъып йибере.Мал алып гелген яш да бола болгъан.Хали-халча,ятыв-ябыв,стол-шанжал салма герекли болгъан.Алдын ерли Къарабудагьгентде улан къардашы бар къыз эрге барагъанда кровать,стол-шанжал,сибиртки алып барма эрши герюне болгъан.Тек бир-бир гючю етегенлер буса малдан къайрыда,гьайван-мал да савбол этип,мюлк де берегенлер болгъан.(варис пай деп).Шо гече тойну гюню де белгилене болгъан.Шо гечеден сонг гелешинген къыз халкъгъа герюнмей болгъан.Эгер той узакълана буса,гелип ихтияр бериле болгъан.

айры агьлюге багьа бериле болгъан.Оланы гележекде къошулагьан агьлюлерине де,ожакъларына да мисал бола гелген.Эл арада намуслу ягьлы , номарт хасиятлы адамлагъа абур ,сый этме геле."Къызгъанч къылыгъын бузмас , опугъакъ оьзенден озмас"-деп айтгъанлай, гелген гишиге тийишли абур этип бажармаса, атадан — улангъа,анадан къызгъа бетлене геле болгъан,

Бизин къумукъ тойланы ойлашмай этилген бир заты да ёкъдур деп эсиме геле,Тек заманлар гете, девюрлер оьте туруп адамланы заманы ёкъгьа гёре къысгъартылгъан . Тек гьали де низамы да , этеген савболу да, салагъан салыву да кютюлеген къудалары да кеплени гьайранлыкъгъа къалдыра.

Сиз барыгъыз да эшитгенсиздир деп эсиме геле бу юрюлюп турагъан 2008 нчи йылны Россияны президентни В.В.Путинни тапшурувуна гёре 2008 нчи йыл Агьлюню йылы деп алданокъ билдирилген .

Гертилей де ,бары зат агьлюден башлана.

Агьлюню кюрчюсю мукъаятлы салынгъандан , савлай уьлкени къысматы гьасил бола.

Агьлю -ол миллетлени бирлигин камиллетдиреген , сыкълашдырагъан, тавланы адатларын , мердешлерин гёзню бебейин йимик аявлап сакълайгъан хазна.

Бир бирине бакъгъан якъда бавурлу янашып яшайгъан агьлюге бугюнгю яшавда сукъланып къарардай гьал бар.

Агьлюлени арасындагъы бир бирине абур-сый этив, ёл къоюв, исинив, къатнашыв,

Результаты моей работы:

Мени ахтарыв ишимни къумукъ кабинетни тёрюнде стенд этип, шону булан гележекде де пайдаланмакъны гёз алгъа тутаман