Ярлыланы эркинлиги учун берилген яшав

Гертилей де, оьзюне ярым йыл болагъанда ону анасы оьле. Он дёрт йыллыкъ чагъында буса Уллубий, атасы Даниялдан да айрылып, герти етим бола. Тухум-тайпасы атасындан къалгъан мал-матагьын шариат ёлу булан пайлайбыз деп, Уллубийни оьгей къардашларына уьлеше. Атасы савунда Уллубийни башлап Ишартыда офицерлени яшлары охуйгъан бир класлы школагъа охумагъа йибере. Шондан сонг ону Темир-Хан-Шурадагъы реальный училищеге гелтире. Атасы Даниял пачаны асгеринде къуллукъ этгенинден пайдаланып, ол оьлген сонг Уллубийге Ставропольдагъы эргишилер охуйгъан гимназиягъа тюшмеге имканлыкъ бола. Он беш йыллыкъ чагъындагъы Уллубий биринчи каникулларында Ставропольдан Дагъыстангъа геле ва къызардашы Жагьанханумну таба. Огъар анасыны, атасыны гьакъында сорай ва анасы нечик оьлгенин биринчилей биле. Оланы къабурларын таба, уьстюне бара.

Гимназияда охуйгъан чагъындан башлап ол байланы ва ярлыланы арасындан тенгсизликлер таймажакъны, шону тайдырмакъ учун не гюч буса да, бир уллу гюч тарыкъ экенин англай, инкъылапчы ойлар, пикрулар булан таныш бола. Янгыз инкъылапчылар айтагъан, танглайгъан ёл ярлы-сабанчылагъа яшав бережегине толу кюйде инана ва шону учун оьзюню билимин, бажарывлугъун, яшавун къызгъанмай шо ябушувгъа багъышлай.

1910- нчу йылда ол Тифлисдеги эргишилер охуйгъан гимназияны гюмюш медальгъа битдирген сонг, Москвадагъы университетни юрист факультетине охума тюше. Университетни биринчи курсунданокъ ол студентлени башгетеривлеринде, яшыртгъын жыйынларында ортакъчылыкъ эте, марксист кружогун къура. Шо саялы ону университетден де, университетлер бар шагьарларда да яшамагъа ихтияры болмайгъан кюйде этип къувалайлар. Ол университетде охуйгъанына гьакъ телемек учун оьзю гьакъгъа дарслар берип къазана болгъан. Къолубузда бар маълуматлагъа гере, Уллубий бир нече керенлер университетден къувалана. 1917-нчи йылда Февраль инкъылабындан сонг, халкъны арасында гючлю кюйде агитация ишлени юрютюп болагъанын гьисапгъа алып, ону шолай ишлени юрютмек учун Москвадан Дагъыстангъа йиберелер. 1917-нчи йылны май айыны экинчи яртысында ол Темир-Хан-Шурада белгили инкъылапчылар Гьарун Сайитовну, Зайнулабит Батырмурзаевны, Гьажи-Омар Булачны, Абдурагьман Исмайыловну, Гьамит Далгьатны, Солтан-Сайит Къазбековну, Магьмут Ахундовну ва оьзгелени къуршап агитация-ярыкъландырыв бюро къура ва шогъар оьзю ёлбашчылыкъ эте.

1917-нчи йылны сентябр айында Уллубий Буйнакский Порт-Петровскиге гелген. Шо йылны ноябр айында мунда Уллубийни председателлиги булан дав-инкъылап комитети къурула. Декабр айда ол жыйын этип, Дагъыстанда Совет гьакимлиги токъташгъанны, гьакимлик ишчилени, сабанчыланы ва ремесленниклени къолуна тюшгенни билдире.

Тек, башында Н.Гоцинский де булан байлар-бийлер къургъан отрядлар Темир-Хан-Шураны елей. Порт-Петровскидеги дав-инкъылап комитетни отрядлары, башында Буйнакский ва Захарочкин булан хапарсыздан Темир-Хан-Шурагъа гире. Булай ишни къаравулламагъан Гоцинский тавлагъа къача. Темир-Хан-Шураны майданына жыйылгъан ярлы-сабанчылар, ишчи халкъ байлар-бийлер айыргъан Дагъыстанны имамы Гоцинскийни тайдырып, шайых Алигьажи Акушинскийни сайлай. Ол топуракъланы бай-бийлерден алып, ярлы-сабанчыланы къолуна бермекни яны болгъан. Шо агьвалат да тав районлардагъы сабанчыланы инкъылапны янына тартма кёп уллу кёмек этген.

Шо замангъы гьалгъа гёре Лавашада Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны Оборона Совети къурула. Шо Советге гьюрметли председатель болуп шайых Алигьажи Акушинский сайлана. Шо да янгы яшавну къурувчулар, инкъылапчылар шариатгъа, ислам динге къаршы ябушмагъанын англата.

«Мен кёп-кёп гечелер юхламагъанман. Неге тюгюл де, мен оьзюмню халкъымны оьтесиз кёп сюемен» — деп язгъан У. Буйнакский Татув Булачгъа йиберген кагъызларыны бирисинде.

… ДагъыстанТав Гьукуматыны буйругъуна гёре, ингилис разведкасы гьызарлап, 1919-нчу йылны 13-нчю майында РКП(б)-ни Дагобкомуну заседаниеси юрюлеген уьйню аралап, башында У. Буйнакский де булан Дагобкомну уьюрлерин барысын да тутуп, туснакъ­ этелер. Олагъа шариат суд этелер. Шариат судну председатели полковник Пиралов, судну уьюрлери: полковник Доногуев, Гебек-Хан Аварский, къади Ибрагьим Каиев, полковник Нахибашев. Судну къарарына гёре У. Буйнакскийни, А-В Гьажимагьамматовну, А. Исмайыловну, С. Абдулгьалимовну, А-М. Алиевни бары да ихтиярларындан магьрюм этип, гюллелеп оьлтюрмек деп гьукму чыгъара. Шариат судда Уллубий айтгъан сезлер кёплени титиретген, наслудан-наслугъа айтыла геле. Огъар суд гесегенлер де ону билимине, къаттылыгъына, намуслулугъуна гьайран къалгъанлар. «Оьзюню халкъыны бары да янындан ругь байлыкълары, Дагъыстан намус ону къаркъарасында» — деп язгъанлар Уллубийни гьакъында огъар суд этгенлер де. Суд битген гече Уллубийге оьзю янгыз олтургъан туснакъ уьйню эшигин ачып, туснакъдан къутулма ихтияр бергенде: «Ёкъ, мени булан бирче етти адам яда беш адам, болмай буса, уьч адам чы нечик де чыкъсын. Янгыз чыкъмакъ магъа хас хасият тюгюл» — деген ол.

Туснакъ уьйню эшиги эртен болгъунча ачылгъан кюйде къалгъан. Эртен Уллубийни шо гиччи туснакъ уьйню бир мююшюнден бириси мююшюне юрюй туруп тапгъанлар, къачма хыялы да болмагъан!

1919-нчу йылны август айыны 16-нда эртен сагьат 3 де шариат судну къарарына гере, Уллубийни ва ону ёлдашларын гюллелеп оьлтюрелер.

У. Буйнакский биринчилерден болуп, Дагъыстанны ярлы халкълары учунгъу ябушувну гьеч бир затгъа шексиз кюйде танглагъан. Ябушувну заманында ол биревню артына гирип де яшынмагъан, ким уьст геле, ким тюп бола, шону яны боламан деген ойну ювукъ да этмеген, оьзюню башына пайда излемеген. Ол таза юрекли, оьзю тутгъан ёлгъа, ишге намусу булан берилген къоччакъ улан болгъан.

1919-нчу йылны 16-нчы августу – Уллубий ва ону ёлдашлары ярлы-харлы болгъан, касипликде яшав сюреген халкъланы эркин яшаву учунгъу тенгсиз ябушувда жанларын къурман этген гюн.

Олайланы атлары халкъны юреклеринде, эсинде даимге яшай.

З. Магьамматов, У. Буйнакскийни музейини илму къуллукъчусу

Айып эдинг, сен Уллубий, оьлмеге

Къарагъанны къарны къайнай, Уллубий,

Эниш багъып салландыргъан башынга,

Эшитгенлер гьайран къалды, Уллубий,

Оьз вакътингде сени этген ишинге.

Халкъны кёбю рази сени ёлунга,

Бугъав салып бутунг булан, къолунга,

Эки гёзюнг нюрлю сени сюрмеден

Ёлдашларынг къоюп чыкъмай тюрмеден.

Башлагъанман, сюймей эдим токътама,

Энни нечик болур мени къоймагъым.

Сени йимик уланлар тувуп оьсген,

Минг яшасын мени бийик Бойнагъым.

Къургъакъ ерни татли болур емиши,

Герти чыкъды шо сен къургъан шопланлар,

Сен этгенни этме болмас гьеч гиши,

Аналардан сендей тувсун уланлар.

Къургъакъ ерде тувуп оьсген Уллубий,

Сенден тайып, къайда барсын абур-сый.

Гьей, язывчу, яхшы тынгла сёзюме,

Тарыкъ болур, гьар-бирисин чёпле, жый!

Язывчулар алып къолгъа къаламын,

Гьар ким язар оьзю ойлашгъан каламын,

Мен сюемен сагъа берме, Уллубий,

Къумукъ халкъны къайнар-къайнар саламын.

Денгиз бойну алашаракъ туманы,

Энцетавну арслан тувгъан уланы.

Гечелерде юхум гелмей ойлашып,

Сагъа, Уллубий, язгъан эдим шуланы.

Хыйлылар йыр язгъан сени атынга,

Гьеч бири де етишмеген ерине.

Сендейлени унутмагъа яраймы,

Тарыкълы гюн жанын берген элине!

Ким бажарар тёшюн берме гюллеге,

Ким бажарар сен этгенни этмеге.

Ёлдашларын къоюп чыкъмай тюрмеден,

Ким бажарар ахыратгъа гетмеге.

Терек авгъан, терен ону тамуру.

Халкъы учун къалды ону емиши,

Сендейлени унутмагъа ярармы -

Сен этгенни этме болмас гьеч гиши.

Ананг оьлсюн, оьзден юртну бийисен,

Къумукъ халкъны оьктемисен, сыйысан.

Уллубий деп арив къойгъан атынгны,

Халкъынг ерде ятма къоймас антыгны.

Телей КАЗИХАНОВ